Trong văn hóa truyền thống lâu đời Việt Nam, sát bên con rồng đang được rất nhiều nhà phân tích tìm hiểu, còn có một thiêng vật khá gần gụi với bọn chúng ta, mặc dù những hiểu biết về nó vẫn còn rất mơ hồ. Đó là con Nghê.(1)
Khác với nhỏ rồng mang tính chất cung đình, bé Nghê là thiêng vật dân gian, được sử dụng một cách thịnh hành cả trong văn hóa dân gian với trong văn hóa cung đình. Điều này dẫn mang đến một câu hỏi: Vậy bé Nghê là linh vật dân gian ảnh hưởng đến văn hóa cung đình xuất xắc ngược lại?
Để trả lời câu hỏi này, chúng ta cần đề xuất truy nguyên xuất phát của nhỏ Nghê. Bài toán này không thể dễ dàng, vì bé Nghê ko phải là một trong những con vật có thực như rùa tuyệt hổ, cũng chưa phải là những thiêng vật “ngoại nhập” như Tì hưu hay sư tử. Thậm chí, bé Nghê còn “bị” đánh đồng với Lân, lân mã, Long mã với Li. Lân, lạm mã/ Long mã/ Li/ Nghê cũng là những thiêng vật khá phổ biến trong văn hóa việt nam nhưng lại nặng nề nhận dạng vì sự sinh ra của bọn chúng trong văn hóa việt nam khá phức hợp và thường bị lẫn lộn giữa một số loại này với một số loại khác. Chính vì sự phức tạp này đã dẫn đến những cách gọi tên “hỗn độn” đến nhóm linh vật này. Bên dưới đây họ cùng tìm hiểu những mối tương đương và dị biệt giữa những linh đồ vật trong team này với con Nghê trong văn hóa Việt Nam.
Trong số những linh vật dụng có xuất phát Trung Hoa được nêu tên sinh hoạt trên thì Lân là 1 trong con đồ được biết đến nhiều nhất. Bé Lân trong văn hóa truyền thống Việt Nam hoàn toàn có thể nhìn thấy trong số hội múa lấn – múa long (múa tứ linh). Lân xuất hiện thêm ở đình, chùa, đền, miếu cùng nhiều loại hình kiến trúc khác. Lấn được trang trí ở những vị trí không giống nhau, vai trò khác biệt với những công suất khác nhau của một “linh đồ gia dụng ngoại nhập.” bên trên thực tế, lạm là tên gọi tắt của con tỳ hưu có xuất phát từ văn hóa truyền thống Trung Hoa cùng với thành ngữ: “Lân, Phụng, Quy, Long vị bỏ ra tứ linh”. Theo “Thuyết văn giải tự” của hẹn Thận đời Hán, thì lấn là tên thường gọi chung chỉ đôi bạn Kỳ Lân, trong đó, Kỳ là bé đực, với Lân là bé cái. Lạm được xem như là loài thú nhân từ, ko dẫm đạp lên cỏ tươi và sinh trang bị sống. Nói chung Lân là đồ vật chỉ điềm lành, với cũng là loài vật tưởng tượng không có thật (Kiều Thu Hoạch 2012, tr.26). Khi cặp đôi Kỳ cùng Lân du nhập vào văn hóa truyền thống Việt Nam, người việt nam chỉ tiếp nhận con Lân mà “quên đi” nhỏ Kỳ.
Trong khi Lân mã là một trong linh vật có sự kết hợp Lân – ngựa, còn Long mã là sự kết hợp rồng – chiến mã thành một thiêng vật hư cấu nửa long nửa ngựa, thì Li lại là một cách call khác của Lân thường được nghe biết trong bộ tứ linh ngơi nghỉ Việt Nam: Long – Li – Quy – Phụng.(2)Nói nắm lại, Lân/Lân mã/ Long mã/ Li là những tên gọi không giống nhau của một thiêng vật có nguồn gốc Trung Hoa (Kỳ lân) được gia nhập vào vn trong vượt khứ cùng được trang trí trên những thành tố phong cách thiết kế và nghệ thuật và thẩm mỹ của fan Việt. Trong lúc đó, Nghê là linh vật tuy mang những đặc tính phiên bản địa của người việt nhưng lại là 1 trong linh thứ “khó hiểu” độc nhất trong văn hóa Việt Nam mặc dù vai trò và vị trí của nó tương tự như nhỏ Lân trong văn hóa Trung Hoa.
Về mặt từ nguyên, Nghê là một tên gọi thuần Việt nhưng trong các từ điển sinh học họ không hề thấy tên của một loài động vật hoang dã nào có tên gọi là Nghê (trong khi rùa, phượng, hổ, sư tử, ngựa, voi,… là hầu như sinh vật gồm thực). Như vậy, có thể khẳng định rằng: Nghê là một trong những linh đồ hư cấu đang được ra đời trong văn hóa truyền thống cuội nguồn Việt Nam. Trong các hiện thiết bị khảo cổ trước quy trình tiến độ thuộc Hán (từ thế kỷ máy I đến nỗ lực kỷ đồ vật IX) được tra cứu thấy trên Việt Nam, không có linh đồ gia dụng nào là nhỏ Nghê. Tự đây, bạn có thể suy đoán rằng: nhỏ Nghê là 1 trong những linh vật được sinh ra trong văn hóa Việt Nam, sở hữu đặc tính phiên bản địa của người việt nam nhưng tất cả một số đặc điểm chịu tác động của văn hóa “ngoại nhập”, nhất là văn hóa Hán. Rất có thể, hình tượng Nghê có tương quan đến Lân/Lân mã/ Long mã/ Li được hiện ra trong văn hóa vn từ quy trình tiến độ thuộc Hán. Khi bên Lý xây dừng nền tự do của quốc gia Đại Việt thì biểu tượng Nghê sẽ được đánh giá ở các công trình kiến trúc nghệ thuật như Hoàng Thành Thăng Long, chùa Phật Tích, chùa Dâu.(3) Điều này cũng dễ hiểu, bởi sau nghìn năm Bắc thuộc trong xuyên suốt Thiên niên kỷ máy I, không ít thành tố văn hóa Trung Hoa đã xâm nhập và hòa đồng cùng với văn hóa truyền thống của người Việt. Hình tượng Nghê chỉ là 1 trong thành tố trong không ít thành tố văn hóa mà người việt đã học hỏi, thêm giảm từ văn hóa Hán để biến thành sản phẩm văn hóa truyền thống của riêng họ.
Nhưng giả dụ như Nghê là thiêng vật có ảnh hưởng từ loại linh vật tương tự như trong văn hóa Trung Hoa, vậy vì sao các linh vật trang trí đó lại được call là Nghê mà chưa hẳn là Lân/Lân mã/ Long mã/ Li? Để trả lời câu hỏi này là một quá trình “mò kim đáy bể”. Tuy nhiên, cửa hàng chúng tôi cũng thử đưa ra một cách phân tích và lý giải về tên gọi này như sau: Xét trong số các “con của rồng” theo truyền thuyết “long sinh cửu tử” của trung hoa đã gia nhập vào văn hóa nước ta có Toan nghê là linh vật có rất nhiều đặc tính giống bé Nghê duy nhất như thân thú, gồm bờm,… Rất rất có thể Toan nghê(4) từ văn hóa Trung Hoa thông qua một tên call Hán-Việt có chữ “nghê” đã có được Việt hóa thành bé Nghê của tín đồ Việt.(5) “Bản thân chữ Nghê trong giờ Hán tất cả bộ Cẩu (chó) với chữ Nhi (trẻ con) vừa lòng thành” (Trần Hậu Yên vắt 2011, tr.8).
Ngoài ra, họ cũng cần tham khảo thêm về sự ảnh hưởng của hình tượng sư tử trong nghệ thuật và thẩm mỹ Phật giáo đến hình tượng con Nghê trong văn hóa vn vì sư tử (Simhamukha) cũng là 1 trong linh vật đặc biệt quan trọng trong văn hóa truyền thống Ấn Độ. Biểu tượng sư tử được cho là linh vật có sức khỏe siêu việt trong văn hóa Ấn Độ cho nên nó đã được áp dụng khá thịnh hành từ thời vua A Dục (Asoka) bỏ trên đỉnh những cột kinh – thường xuyên được hotline là cột đá Asoka(6) từ quy trình tiến độ hưng thịnh của vương triều Maurya tại Ấn Độ, làm cho một hình tượng linh thiêng của Phật giáo cùng của văn hóa Ấn Độ. Tuy nhiên, sư tử không hẳn là chủng loại vật thịnh hành ở Trung Hoa, vn và các non sông ở Đông nam giới Á yêu cầu trong thẩm mỹ tạo hình của bạn Việt trước lúc Phật giáo du nhập vào Việt Nam trọn vẹn không có biểu tượng sư tử. Buộc phải chăng, do không tồn tại nguyên mẫu mã sư tử ở Đại Việt nên những nghệ nhân đang sáng tạo nên một loại thiêng vật “ngô nghê” sở hữu đặc tính dân gian bắt buộc từ đó xuất hiện thêm tên call Nghê? Trên trên đây chỉ là 1 vài giả thuyết mang tính gợi mở của công ty chúng tôi dưới góc độ văn hóa truyền thống dân gian và sự suy luận dưới mắt nhìn của nghệ thuật tạo hình. Sự việc này bắt buộc được tìm hiểu thêm bằng các phương pháp tiếp cận từ những chuyên ngành khác.
2. Những biểu lộ của nhỏ Nghê trong thẩm mỹ và nghệ thuật tạo hình của fan Việt
Khác với rồng là linh vật có rất nhiều huyền thoại tương quan đến lịch sử hào hùng hình thành dân tộc hoặc tương quan đến các bậc đế vương, Nghê là một trong linh đồ gia dụng hết sức giản dị tồn trên trong văn hóa dân gian. Vì chưng vậy mà khi tìm hiểu về biểu tượng Nghê, chúng tôi không phân tích bằng các huyền thoại như đối với rồng mà tò mò trên cửa hàng đặc thù văn hóa Việt Nam, đặc biệt là nghệ thuật tạo thành hình dân gian của người Việt.
Xét về mặt chế tác hình, Nghê là loài vật có tư chân, “có kỳ mà không tồn tại sừng, mình thuôn nhỏ, dáng vẻ thanh, trông cụ thể dáng chó chứ không hề tròn khủng như dáng vẻ sư tử” (Bùi Ngọc Tuấn, 2011). Do đấy là một linh vật hư cấu đề xuất nó không tồn tại hình dáng cố định như hổ giỏi sư tử mà luôn có sự chuyển đổi “thiên đổi mới vạn hóa.” trong số tư liệu lịch sử hào hùng của Việt Nam shop chúng tôi chưa tra cứu thấy bất cứ một phương tiện nào của triều đình về thể thức chế tạo hình của nhỏ Nghê (giống tựa như các quy định về thể thức tạo hình của triều đình Trung Hoa đối với các thiêng vật có tính cung đình). Vị vậy, chúng ta cũng có thể đặt đưa thuyết bé Nghê là 1 trong những linh thứ được có mặt trên nền tảng văn hóa dân gian vn với những đặc trưng văn hóa bản địa, bao gồm sự kết hợp với các hình tượng được du nhập từ trung hoa và Ấn Độ. Mặc dù nhiên, vày được xuất hiện trong văn hóa nước ta nên hình tượng con Nghê có đặc trưng văn hóa của fan Việt. Thiết yếu yếu tố này sẽ kiến tạo cho một hình tượng văn hóa mới của người việt nam khác Hoa với khác Ấn.
Nếu Nghê là 1 trong những linh đồ dùng hư cấu được tạo ra trong nền văn hóa truyền thống của tín đồ Việt, ko phải là một con vật gồm trong thoải mái và tự nhiên mà cũng ko phải là một trong những “linh vật trọn vẹn nhập ngoại” vậy Nghê là linh vật được phối hợp bởi những điểm lưu ý của những con vật nào? Theo chúng tôi, trong văn hóa dân gian vn có một sinh vật đã được thiêng hóa từ lâu đời là nhỏ chó với chó cũng rất được tạc thành tượng đặt ở cửa, cổng của không ít công trình bản vẽ xây dựng gọi là chó đá. Thậm chí là ở một vài nơi còn lập ban thờ, miếu thờ giành cho chó. Buộc phải chăng, biểu tượng chó đá của người việt đã phối kết hợp với hình tượng Toan nghê để trở thành con Nghê trong nghệ thuật tạo hình dân gian của fan Việt?.
Đây là một câu hỏi không dễ dàng trả lời, tuy nhiên chúng tôi xin được đưa ra một cách phân tích và lý giải riêng như sau: biểu tượng con chó trong nghệ thuật dân gian của người việt nam vốn đơn giản và giản dị và bao gồm phần “thấp kém”(7) rộng về vị thế nếu đối chiếu với những linh vật khác ví như Kỳ lân, rồng,… Khi văn hóa truyền thống Khổng – Nho trường đoản cú Trung Hoa tác động đến văn hóa nước ta thì con vật canh cửa giản dị đó rất cần phải “nâng cấp” mang lại tương xứng với hầu hết vai trò với vị trí mới. Rất có thể các nghệ dân chúng gian xưa đã thêm vào các đặc tính “mới” từ Lân/Lân mã/ Long mã/ Li nhằm “sang hóa” những linh vật canh cửa ngõ của mình. Khi bé Nghê sẽ được định hình trong văn hóa Việt Nam, nó được đem thêm nhiều điểm sáng của những linh vật khác ví như hổ, sư tử, rồng, lân,… thậm chí là khỉ, tương xứng với đông đảo dáng, thế khác biệt tùy thuộc vào vai trò và vị trí của mỗi biểu tượng. Mặc dù nhiên, công dụng của loài vật “canh cửa” vẫn luôn là một đặc điểm nổi trội độc nhất của con Nghê. Chắc hẳn rằng vì vậy mà lại từ “chầu” vào thành ngữ “phượng múa Nghê chầu” đã trở thành một sệt tính đặc biệt quan trọng để dấn dạng con Nghê trong văn hóa truyền thống Việt Nam. Đây cũng là phương thức để bạn cũng có thể phân biệt nhỏ Nghê trong nghệ thuật tạo hình dân gian của người việt với những linh đồ gia dụng “ngoại nhập” như sư tử từ văn hóa Trung Hoa với Ấn Độ đã và đang hiện hữu trong văn hóa truyền thống Việt Nam.Nói tóm lại, mang đến dù hình tượng con Nghê được sinh ra từ rất nhiều loài thứ nào thì bọn họ vẫn có thể khẳng định rằng công năng dân gian của bé Nghê đã đổi thay nó thành một đối tượng người dùng thể hiện gồm tính lỗi cấu cao trong nghệ thuật và thẩm mỹ tạo hình của fan Việt.
Có lẽ vì chưng vậy mà Nghê trở buộc phải một linh vật giàu ngôn ngữ hình tượng trong thẩm mỹ tạo hình dân gian, lân cận con rồng là một trong những dạng thiêng vật đã được “thể thức hóa” từ văn hóa cung đình. Đó là vì sự phối kết hợp đặc tính của loài vật hư cấu thêm vào đó tính dân gian của biểu tượng Nghê làm cho các nghệ nhân dân gian rất có thể phát huy được buổi tối đa năng lực sáng tạo/hư cấu của mình. Sức sáng tạo đó đã đóng góp thêm phần đưa hình tượng con Nghê trong văn hóa nước ta lên khoảng của một linh vật hình tượng đặc sắc, mang trọng tâm hồn Việt Nam, bản sắc Việt Nam. Đây chính là một một trong những thành tố văn hóa tiêu biểu duy nhất của nền văn hóa việt nam được sáng tạo bởi những nghệ quần chúng gian trong lịch sử hào hùng văn hóa Việt Nam.
Sự hình thành hình tượng con Nghê vào văn hóa vn là một sáng tạo hoàn hảo và tuyệt vời nhất của thân phụ ông ta trong vấn đề tiếp thu và đổi khác các yếu tố văn hóa truyền thống du nhập bên trên cơ tầng văn hóa phiên bản địa nhằm hình thành phải những thành tố văn hóa của riêng rẽ mình. Chính điều này đã góp thêm phần tạo đề xuất những nét đặc thù trong văn hóa việt nam và đó cũng đó là một nét bản sắc văn hóa truyền thống của người việt nam khác Hoa với khác Ấn. Rộng thế, hình tượng Nghê không xuất hiện từ những huyền thoại mà thành lập và hoạt động và cải cách và phát triển thông qua quá trình lao động, chế tác của các nghệ nhân. Bởi vì lý do đó mà biểu tượng Nghê lại trở nên gần gụi mà chân thực với vô vàn hình dáng khác nhau, vô vàn giao diện thức khác nhau khiến cho ngôn ngữ tạo hình của thiêng vật này trở đề xuất hết sức đa dạng và phong phú và nhiều dạng.
(Nghiên cứu giúp này được tài trợ vị Quỹ cải tiến và phát triển khoa học tập và công nghệ quốc gia (NAFOSTED) trong đề bài mã số VIII1.3-2012.01).
